تایباد

آشنایی مختصر با شهرستان تایباد

شهرستان تایباد یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی در شمال شرقی ایران است. مرکز این شهرستان، شهر تایباد است.

مرکز این شهرستان، شهر تایباد و بر پایه‌ی آخرین تقسیمات کشوری دارای سه بخش مرکزی، باخرز و میان ولایت و ۴ شهر تایباد، باخرز، مشهد ریزه و کاریز و ۶ دهستان می‌باشد.

شاخص‌‌های جمعیتی

شهر تایباد بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 تعداد 47535 نفر جمعیت داشته است، تعداد مردان 24180 نفر و تعداد زنان 23355 نفر بوده است. نسبت جنسی 5/103 می باشد یعنی در مقابل هر 100 زن تعداد مردان 5/103 نفر می باشد. در سال آماری فوق الذکر کل جمعیت شهرستان 145992 نفر بوده است. شهر تایباد در آخرین سر شماری 56/32 درصد کل جمعیت شهرستان را در خود جای داده است. تعداد خانوار ساکن شهر 10254 خانوار و کل خانوار ساکن شهرستان تعداد 31335 خانوار می باشد.

جمعیت شهر تایباد در سرشماری 1375 تعداد 39302 نفر بوده است، بنابراین در دوره 10 ساله 1385-1375 تعداد 8233 نفر به جمعیت شهر اضافه شده است به عبارتی نرخ رشد سالیانه این دوره شهر تایباد 2/2 درصد می‌باشد. جمعیت شهر تایباد در یک دوره 40 ساله ( 1385-1345) از 5938 نفر به 47535 نفر یعنی 8 برابر افزایش یافته است.

آبادانی آن به زمان محمد یوسف خان هزاره در سالهای 1312 بر می‌گردد، احداث جاده آسیاسی مشهد دوغارون و رونق گمرک دوغارون در تایباد به رونق شهر افزوده و روز به روز بر جمعیت شهر افزوده شد. بطوری که جمعیت شهر که در سال 1345 تعداد 5938 نفر بود در سال 1385 به تعداد 47535 نفر افزایش یافت.

محدوده شهرستان تایباد در سالیان گذشته شاهد پیشامدها و حوادث تاریخی فراوان بوده‌است. از جمله حوادث مهم گذشته حمله اسکندر مقدونی، مسلمانان عرب، قوم مغول، تاتارها، ترکمن‌ها به این منطقه بوده‌است. در گوشه و کنار این شهر و روستاهای اطراف این شهرستان ترکیبی از تیره‌های تیموری، جلالی، یوسفی، یعقوبی، یحیایی و رسولی وجود دارد.

وجود قبرستان‌های طایفه‌ای وسیع در گوشه و کنار شهر، نشان از وجود جمعیت‌های گوناگون در گذشته دور دارد. قبرستان‌‌ها را از این جهت طایفه‌ای خوانده‌اند که هر تیره و هر خانواده بزرگ و گسترده برای خود گورستانی دارد.

نژاد مردم تایباد ایرانی است و زبان مردم فارسی است كه به گویش تايبادي صحبت می‌كنند كه خود از سالم ترین گونه‌‌های گویشی فارسی اصیل ایرانی به حساب می‌آید.

مردم شهر تایباد مسلمان و اکثریت آن‌ها اهل سنت و جماعت و از پیروان فقهی امام اعظم ابوحنیفه رضی الله عنه می‌باشند. از جمله خصوصیات اعتقادی آن‌ها، پایبندی به اعتقادات مذهبی و فرامین دینی می‌باشد.

وجود مدراس علمیه در شهر و طلاب علوم دینی که کار بحث و تحقیق و تفسیر و فقه حنفی را دنبال می‌کنند در استحکام اعتقادات دینی و اسلامی مؤثر می‌باشد.

مهمترین مدارس دینی و حوزه‌‌های علمیه شهرستان عبارتند از:

1- حوزه علميه امام صادق

2- حوزه علمیه مظهر التوحید مالك الملك كه سال 1345 ه.ش. تأسیس گشته است.

3- حوزه علمیه احناف تایباد كه تأسیس آن به اواخر دهه شصت باز می‌گردد.

4- حوزه علمیه زین الدین ابوبكر تایبادی كه قبل از انقلاب تأسیس گشته است.

5- حوزه علمیه انوار العلوم كه پس از انقلاب و در روستایی به نام خیرآباد واقع در جاده تایباد به باخرز قرار گرفته است.

همچنین در مناطق كاریز، ریزه و استای نیز حوزه‌‌های علمیه اهل سنت وجود دارد.

موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای طبیعی
شهرستان تایباد در شرق استان خراسان رضوی واقع شده است . این ناحیه با ارتفاع ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متری از سطح دریاها ی آزاد و مساحت تقریبی ۴۷۵۶ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان تربت جام ، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان ، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود می گردد.مرکز این شهر ستان ، شهر تایباد و بر اساس آخرین تقسمات کشوری دارای سه بخش مرکزی ، باخرز و میان ولایت و ۴ شهر تایباد ، مشهد ریزه و کاریز و باخرز و ۶ دهستان می باشد . جمعیت شهرستان تایباد در سال ۱۳۹۰ شمسی ۱۶۳۰۰۹ نفر بر آورد گردیده است . از نظر چهره طبیعی بخش شمالی و جنوبی آن کوهستانی بوده و شامل ارتفاعاتی از جمله باخرز و ارزنه است. در جنوب و غرب آن نیز دشتهای فرزنه، محمد آباد، سرداب،کاریزچه ، پلبند ، دشت بی حاصل دو غارون و … قرار دارد. تایباد اقلیمی معتدل مایل به گرم دارد و از نظر بارندگی در زمره مناطق خشک به شمار می آید که بارندگی آن از سمت غرب به شرق کاسته شده و میانگین بارندگی منطقه در حدود ۲۴۰ میلیمتر در سال می باشد و بادهای معروف یکصد و بیست روزه سیستان نقش مهمی در خشکی هوا دارد. از مهمترین رودهای فصلی این شهرستان میتوان به”ربس”درشمال و رود مرزی “هریر رود “در شمال شرقی آن اشاره نمود.شهرستان تایباد بوسیله گمرک مهم دوغارون که به فاصله ۲۵ کیلومتری شرق شهر تایباد قرار گرفته، به کشور افغانستان مرتبط می گردد.

پیشینه تاریخی
یافته های باستان شناسی موید سکونت و فعالیت های انسانی در این ناحیه از هزاره سوم پیش از میلاد است. گونتر کوریل نخستین پژوهشگری بود که در سال ۱۹۷۴ مسیر تربت جام ، تایباد را مورد بررسی قرار داد . این ناحیه دوران تاریخی به عنوان فپقلمرو آباد جمعیت بسیاری را به خود جلب کرده است .به گونه ای که در دوران پارت ها یکی از ولایات آن سلسله بوده است.گاه از آن با عناوین “گواخرز”و”بادهرزه” نام برده شده و در منطقه تلاقی راههای تجاری قدیم که نیشابور را به هرات و قهستان و سرخس متصل می کرد قرار داشته است. تایباد در سال ۲۹ه.ق توسط سپاهیان اسلام فتح گردید و مالین بعنوان مرکز تایباد از نظر رونق و اعتبار به مرتبه ای رسید که در سده چهارم هجری شهری آباد به شمار می آمد.این منطقه در سال ۶۴۴ه.ق در شمار مضافات هرات به ملوک کرت اهدا گردید. در اوایل سده هشتم هجری شخصیتی بزرگ و عرفانی به نام مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی در تایباد ظهور کرد و منطقه را از افکار خویش متاثر ساخت. توجه به این ناحیه در دوره تیموری نیز ادامه یافت به طوری که بنای با عظمتی برای تجلیل از مقام عرفانی “زین الدین ابوبکر ” ساخته شد. تایباد در قرون بعدی بویژه در سال ۹۹۸و۱۰۲۵ ه.ق توسط عبدالمومن خان ازبک و در سال ۱۱۲۸ بوسیله افاغنه ابدالی تصرف گردید.به هر حال تیره های مختلف و متعددی که در سراسر تایباد پراکنده اند گواه محکمی بر رویدادها و حوادث این ناحیه و تاثیرات آن بر منطقه می باشد.

مسجد و مزار شیخ عبدالله
این بنا منصوب به مدفن (شهاب الدین عبدالله )از عرفای تایباد است که در سال ۸۲۷ه.ق دارفانی را وداع گفت و در قبرستان شهر مالین روی در نقاب خاک کشید. فضای داخلی مسجد آرامگاه وی در عین سادگی به دلیل دارا بودن محرابی با تزیینات گچبری از صلابت خاصی برخوردار است . وجود چله خانه در بنای مزبور مومید استفاده آ ن به عنوان خانقاه نیز می باشد.ساختار معماری مسجد شیخ عبدالله بیشتر به اسلوب ابنیه اواخر دوره صفویه نزدیک است.

مجموعه تاریخی مزار مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی
مهمترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به کاشیکاری و کتیبه های زیبا که امروزه در کنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و موید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی است . وی از مشایخ صوفیه وازجمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن مولانا زین الدین ابوبکر در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار داردکه درخت پسته کهنسالی سایه های خودرا بر روی آن افکنده است . در مجاورت آن نیز مسجد و ایوانی زیبا با نضمام دو حجره دو طرفه در طرفین و با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مجموعه بخشیده است.از ویژگیهای مهم این بنا کتیبه ی آجری بر زمینه کاشی فیروزه ای ایوان به خط ثلث به قلم (جلال الدین محمدبن جعفر ) است. معماری بنا در سال ۸۴۸ه.ق به پایان رسیده و بانی آن “پیر احمد خوافی” وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده است . در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد که ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلکان مستقیما به داخل مخزن منتتهی می گردد.بنای واقع در میانه گورستان مجاور این مکان نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی پدر زین الدین ابوبکر است.منابع موجود از زمان تولد و دوران کودکی او خبری بدست نمی دهند. وی از شاگردان مولانا نظام الدین هروی بوده و از شیخ الاسلام احمدالنامقی الجامی تربیت روحانی یافته است. آورده اند« مولانا زین الدین ابوبکر » مدت هفت سال با پای برهنه از تایباد به جام می آمد و بر سر مزار شیخ احمد به تلاوت قرآن می پرداخت بطوریکه در روایتها آمده هزار ختم قرآن به این طریقت کرده است. پس از آن به زیارت حرم مطهر رضوی در مشهد مقدس نایل گشت و در آنجا خلعتها و نوازشها یافت. بعد ها عزیمت طواف مزارات توس آغاز کرد و با ریاضات شائقه به مقامات عالیه ارباب طریقت و حقیقت رسید. مولانا در دوران زندگانی خود ملاقاتهایی با امیر تیمور گورکانی، سلطان بهاءالدین نقشبند در تایباد و در راه سفر حج با حافظ در شیراز داشته است. وی سرانجام در ظهر روز پنجشنبه آخر محرم الحرام سال ۷۹۱ ه.ق (سال وفات حافظ شیرازی ) به دیار باقی شتافت.

میل کرات
در قرون و سده های پیشین ،میل آجری کرات حکم راهنمای مسافران و کاروانیان را در نزدیکی آبادی قدیمی کرات داشته است .میل تاریخی موسوم به کرات بر بالای تپه ای نسبتا بلند در کنار روستایی به همین نام در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی تایباد در مکانی که راه جام و تایباد به خواف از کنار آن عبور می کرده واقع است.این بنا که حکم راهنمای مسافران و کاروانیان را در نزدیکی آبادی قدیمی کرات داشته بنایی است آجری با ساقه ای به ارتفاع ۲۵ متر دارای ساختاری دو قسمتی که نمای ظاهری آن در بخش تحتانی ( پایه میل ) با بلندی ۱۵ متر بصورت هشت ضلعی و بخش فوقانی آن استوانه ای است. در بخش انتهایی ساقه هشت ضلعی بقایایی از تزئینات موسوم به « شرفه » نیز به چشم می خورد.همچنین در بخش میانی بنا کتیبه ای به خط کوفی در نواری عریض اطراف میل را فرا گرفته که متاسفانه بر اثر عوامل طبیعی به شدت آسیب دیده است. بخشی از تزئینات آن نیز گره چینی های آجری است که زیبایی خاصی به بنای میل بخشیده است. ظاهراً این بنا از وضعیت قائم خارج بوده و قدری کج به نظر می رسد.علاوه بر آن در ضلع جنوب غربی میل، در گاهی است که محل دسترسی و ارتباطی به شرفه بوده است. میل تاریخی کرات اسلوب معماری دوره سلجوقی را به همراه دارد.

شهر تاریخی مالین
تپه های مشرف بر شهر تایباد واقع در ۵۰ کیلومتری شمال غربی تایباد حکایتگر وجود شهری بزرگ، آبادو پر رونق در صدر اسلام است . این مکان که روزگاری به شهر (مالین) مشهور بود ، در داخل حصاری دایره شکل قرار داشته و محل کهندژ آن امروزه به صورت تپه ای مرتفع دیده می شود. بنا بر منابع و متون کهن ، مالین روزگاری کرسی تایباد قدیم و در سده چهارم هجری شهری آباد بود و غله و پارچه فراوان از آن ناحیه صادر می شد. از طرفی این شهر در اوایل سده هفتم هجری یکصدو شصت آبادی داشته است.

تنگل و بنداستای
از جاذبه ها و چشم اندازها ی طبیعی بخش میان ولایت شهرستان تایباد تنگل استای از اهمیت ویژه ای به لحاظ گردشگری برخوردار است. دره استای (تنگل خور) که شامل درختان میوه و درختان جنگلی است به طور کلی منطقه ای کوهستانی را به دوستداران طبیعت عرضه می نماید. بند استای نیز آبگیری است که در ۵۳ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع است و به سبب آن ، محوطه پیرامون این گردشگاه آبی دارای آب و هوای مطبوعی برای استفاده گردشگران است .همچنین از جاذبه های تاریخی روستای استای به بقایای قلعه ای سنگی ، مسجد جامع، آب انبار ، تپه استای و زیارتگاه استای اشاره نمود.

بنای مزار شاهزاده قاسم (مشهدریزه)
مشهد ریزه در فاصله ۲۹ کیلومتری غرب تایباد واقع شده است. در ضلع جنوبی این مکان در میان قبرستان قدیمی بنایی قرار دارد که به مزار شاهزاده قاسم معروف است. اهالی بر این باورند مقبره مزبور متعلق به ( قاسم بن محمد ابی بکر قحافه) و پدر(ام فروه) از شخصیتهای تاریخ اسلام است . بنای مزبور مشتمل بر اتاقهایی پیرامون یک فضای مرکزی است که در آن هشت محل چله خانه تعبیه شده است. بنای مزار متعلق به دوره صفوی است.

رباط عباس آباد
رباط عباس آباد مشتمل بر دو حیاط است و بر پیرامون آنها،ایوان، ایوانچه ، اتاقک ها و آب انبار وجود دارد که آب آن از قنات و باران تامین می شده است.
رباط عباس آباد در میانه دشتی وسیع به فاصله ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کناره راه این شهر به تربت جام واقع شده است. این بنا در زمان آبادانی و رونق خود از جمله کاروانسراهای معتبر خراسان محسوب می گردید که به دلیل فضا های متعدد و دارا بودن امکانات رفاهی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و در سفرنامه ها و متون تاریخی از آن یاد شده است. . طرفین ورودی رباط مزین به قابچه است. وجود عنصر دفاعی بنام « سنگ انداز » در بخش فوقانی سر در حاکی از امنیت این بنا می باشد.
رباط عباس آباد مشتمل بر دو حیاط است و بر پیرامون آنها،ایوان، ایوانچه ، اتاقک ها و آب انبار وجود دارد که آب آن از قنات و باران تامین می شده است. شواهد معماری بنا نشان می دهد بخش مسکونی و قسمتی که برای احشام در نظر گرفته شده از یکدیگر جدا بوده است. همچنین بخش مسکونی دارای نقشه ای چهار ایوانی بوده و اتاقکهای آن به اندازه های متفاوت ساخته شده است. فضا های داخلی اتاقکها بسیار ساده و منحصر به طاقچه و طاقنما می باشد و پوشش سقف آن نیز بصورت چهار ترک ایجاد شده است. تعدادی از اتاقها بوسیله درگاه با هم ارتباط داشته و پنجره های کوچکی برای تامین نور فضای داخلی در آنها تعبیه شده است. این بنای با اهمیت بوسیله مردم نا آگاه به انگیزه استفاده از مصالح آسیب فراوانی دیده است.
لازم به ذکر است ، رباط عباس آباد از یادگاری های معماری دوره صفویه در خراسان است.

سوغات و ره آورد سفر
سوغات و ره آورد سفر تایباد بافته هایی از پارچه های نخی است که به شکل انواع حوله در بازار شهر به همراه لباس هی محلی به فروش می رسد . تایباد به سبب داشتن سفره ی گسترده ی آب های زیز زمینی از کشاورزی قابل توجهی برخوردار است. اما مهمترین محصول این شهرستان خربزه تایباد است که شیرینی آن زبانزد خاص و عام است و در بعضی سالها بهترین خربزه کشور انتخاب شده است.

موسیقی مقامی شهرستان تایباد
شهرستان تایباد در کنار خواف و تربت جام قطب موسیقی خراسان را تشکیل می دهد موسیقی این منطقه با بیش از پنجاه مقام زنده یکی از انواع حائز اهمیت موسیقی مقامی در کشور را ساخته است. تا کنون استادان تایبادی در بسیاری از جشنواره های موسیقی به اجرای برنامه پرداخته اند. سازهای مهم این منطقه را دف و دو تار تشکیل می دهند.تفاوت موسیقی مقامی در میان سه شهرستان تربت جام، تایباد و خواف منحصر به نحوه ی اجرای مقام ها است . مرحوم استاد نظر محمد سلیمانی ، استاد برات ابراهیمی ،استاد غلامحسین سمندری ،استاد شریف زاده و..از پیشکسوتان و بزرگان موسیقی شهرستان تایباد محسوب می شوند.

رباط سنگی کرات
بقایای این رباط سنگی که به فاصله کمی از میل تاریخی کرات و آن سوی جاده تایباد به خواف قرار دارد ،در گذشته توقفگاه کاروانیان و مسافران این ناحیه بوده است. قرائن معماری و آوارهای باقی مانده از رباط نشان می دهد ورودی بنا دارای طاقی سرپوشیده است که به حیاط مرکزی آن منتهی می گردد و آبگیری سنگی نیز برای تامین آب مصرفی کاروانیان و احشام در آن تعبیه شده بود . سفالهای پراکنده پیرامون این رباط سنگی موید بنیان اثر در دوره سلجوقی و استفاده از آن تا دوران تیموری است.

سنگ مزارات باخزر
الواح قبور به عنوا ن انعکاسی از هنرایرانی در دوره اسلامی و شاهدی بر بازشناسی و بازنگری در فرهنگ گذشتگان از جمله اعتقادات، آیین ها، افکار و آراء و هنرهای تزیینی به شمار می آید. منطقه باخرز با پیشینه ای کهن جایگاه تعدادی از این نوع سنگ مزارات است که گویای یکجا نشینی اقوام با بینش های خاص در روستاهای شیزن، سوران و جوزقان می باشد. این سنگ ها به چهار نوع ستونی، سنگ لوح عمودی و افقی و الواح بی نام و نشان تقسیم شده و با مضامین و نگاشته های مختلف دارای تزئیناتی از جمله اسلیمی، ترنج و نقوش محرابی است. این آثار فاصله زمانی سده هشتم هجری تا اواخر دوره صفویه را دربر می گیرد.

قلعه اسکندرآباد
بنای این قلعه در ۵ کیلومتری سمت غربی شهر باخرز واقع است. پیرامون دیواره بیرونی به استثناء ضلع شمالی آن دارای سه برج نگهبانی و تدافعی بوده اما فضای داخلی آن در حال حاضر بدلیل تخریب های بسیار فاقد هرگونه اجزا و عناصر معماری است. ساختار معماری قلعه مشتمل بر سه بخش مسکونی در ضلع های غربی و میانی است. سفال های پراکنده متعلق به دوره ی تاریخی و وجود قطعه سفال های دوره هشتم و نهم هجری موید اهمیت این مکان در قرون و سده های گذشته است.

مشاغل و هنرهای سنتی
مشاغل سنتی در بسیاری از بازارهای سنتی شهر تایباد رواج دارند و استادکاران به تولیدات دستی و سنتی سرگرم اند. اگرچه از این مشاغل درآمد هنگفتی نصیب سازندگان نمی شود اما هنوز می توان در این شهر از مراکزی که در آنها هنر قالیبافی، آهنگری، تون بافی، خراطی و نجاری و مهمتر از همه ساخت سازه های سنتی رواج دارد، دیدن نمود.

محوطه تاریخی جوزقان
در فاصله ۳۴ کیلومتری غرب تایباد و نزدیک به روستای جوزقان، محوطه ای کهن به همین نام قرار دارد. سفال های پراکنده موید سکونت در این منطقه از صدر اسلام تا دوران صفویه است. ضلع جنوب غربی این محوطه به قلعه کهنه مشهور بوده و در مرکز آن تپه (سنگ کن) به چشم می خورد. همچنین قبرستان قدیمی آن نیز مدفن عرفایی به نام های شاه مضراب، پیر بزه و پیر سفیدپوش است.

آب انبار قلعه کهنه ریزه
آنچه امروزه در میان بقایای قلعه ریزه خودنمایی می کند تنها بنای آب انباری آجری است که در زمره قدیمی ترین نمونه های برجای مانده در منطقه، دارای اهمیت بسیاری است. این بنا که در میان روستای ریزه واقع شده دارای سردر، پلکان و پاشیر می باشد. مخزن این آب انبار در گذشته بوسیله آب قنات پر می شد. کیفیت معماری انتساب این اثر را به پیش از دوره صفویه نشان می دهد.

طبیعت ارزنه
این منطقه بسیار زیبا با چشم اندازهای متنوع طبیعی در فاصله ۶۲ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع شده و ویژگی بارز آن علاوه بر وجود درختان چنار کهنسال، رودخانه ای است که از انتهای این دره و از میان کوه ها جریان یافته و به پایین سرازیر می گردد. همچنین پستی و بلندی های این مکان آبشاری بسیار زیبا را ایجاد نموده است. سرتاسر دره ارزنه توسط درختان غیر مثمر کهنسال با سایه ای دلپذیر پوشیده شده و همه روزه پذیرای گردشگران و دوستداران طبیعت است.